Odstąpienie od umowy jako środek ochrony przed naruszeniem zobowiązaniafunkcjonalna analiza polskiej regulacji w świetle europeizacji prawa prywatnego
Kierownik: Karolina Pasko
Strony zawierające umowę liczą na to, że przewidziana w niej wymiana dóbr lub usług zapewni im osiągnięcie określonych korzyści. Prawo przewiduje środki mające zapewnić ten skutek – zasada mocy obowiązującej umów (pacta sunt ervanda) stanowi filar współczesnych systemów prawa prywatnego. W świetle tej zasady jednostronne zmiany umowy postrzegane powinny być jako sytuacje wyjątkowe. Dotyczy to w szczególności jednostronnego zakończenia umowy za pomocą oświadczenia woli kierowanego do wiadomości kontrahenta. Aby zasada mocy obowiązującej umów miała realną moc w obrocie cywilnoprawnym, prawo polskie przewiduje, że możliwość jednostronnego zakończenia umowy wynikać musi z ustawy albo z wcześniejszej wspólnej decyzji stron wyrażonej w umowie. Jednym z dopuszczalnych przez polskiego ustawodawcę sposobów jednostronnego zakończenia umowy jest odstąpienie od umowy. Wiele przepisów w kodeksie cywilnym i innych ustawach uprawnia w danych okolicznościach do odstąpienia od umowy. Ponadto polskie prawo dopuszcza, aby strony samodzielnie zastrzegły w umowie prawo odstąpienia od niej na rzecz jednej ze stron lub obu stron w ciągu oznaczonego terminu. Odstąpienie uzależniane jest od różnych przesłanek i wywoływać może różne skutki. Z całą pewnością nie jest to jednolita instytucja prawna. Najciekawsza wydaje się postać odstąpienia na wypadek naruszenia zobowiązania. Czy faktycznie odstąpienie od umowy jest w takim wypadku wyjątkiem od pact sunt servanda, czy raczej reakcją na naruszenie tej zasady? Pytanie to staje się szczególnie istotne w wypadku umów synallagmatycznych opartych na ekwiwalentności (wzajemności) świadczeń. Do tej kategorii należą najczęściej spotykane w obrocie umowy sprzedaży, umowy świadczenia usług czy umowy o dzieło. Jedna ze stron zobowiązuje się do określonego działania licząc na otrzymanie czegoś w zamian. W założeniu w momencie zawarcia takiej umowy interesy stron są równoważne. Harmonia interesów staje się definitywna wraz z należytym wykonaniem umowy (wymianą określonych dóbr lub usług). W toku wykonywania umowy równowaga stron może jednak zaniknąć. Prawo cywilne ma za zadanie umożliwić przywrócenie zachwianej równowagi. Jeśli jedna ze stron dopuszcza się naruszenia zobowiązania (np. nie dostarcza umówionego dobra lub wykonuje wadliwie umówioną usługę), prawo wyposaża drugą stronę w pewne środki ochrony, w tym prawo odstąpienia od umowy. Naruszenie zobowiązania stanowi w systemie prawa prywatnego naruszenie prawa. Jak czytamy w Kodeksie Napoleona z 1804 roku, umowy ważnie zawarte mają dla tych, którzy je sporządzili, moc ustawy. Z tego punktu widzenia odstąpienie od umowy jako reakcja ochronna na wypadek naruszenia zobowiązania nie wydaje się zaprzeczeniem pacta sunt servanda, ale wręcz jej usankcjonowaniem. Projekt ma na celu ukazanie samodzielnej roli odstąpienia od umowy jako środka ochrony wierzyciela przed naruszeniem zobowiązania. Badania nakierowane są na rozwiązanie istotnych wątpliwości istniejących na tle polskiej regulacji odstąpienia od umowy, jak również analizę tej instytucji na poziomie ponadnarodowym. W ostatnim czasie obserwujemy wzrost znaczenia odstąpienia od umowy obrocie cywilnoprawnym. Wynika to z ogólnego przyspieszenia stosunków umownych mającego swe źródło w realiach gospodarki wolnorynkowej, globalizacji i stałego wzrostu konkurencyjności produktów i usług. Dawniej, w sytuacji naruszenia zobowiązania przez dłużnika, wierzyciel częściej gotów był na przyjęcie spóźnionej usługi (produktu) czy zaakceptowanie pewnych ubytków świadczenia, gdyż istotne było dla niego wykonanie kontraktu. Głównym środkiem ochrony pozostawało w praktyce roszczenie o naprawienie szkody. Wierzycielowi nie zależało na uwolnieniu się od kontraktu, gdyż uzyskanie podobnej usługi czy dobra w niedługim czasie nie było pewne i proste. W obecnym stadium rozwoju rynku, odstąpienie staje się niezwykle atrakcyjne. Daje ono możliwość szybkiego uwolnienia się od „złego interesu” i poszukania zaspokojenia gdzie indziej przez zawarcie nowej umowy. Jednocześnie odstąpienie od umowy z punktu widzenia pacta sunt servanda jest najbardziej radykalnym środkiem ochrony wierzyciela. Do planowanej wymiany dóbr lub usług w ogóle bowiem nie dojdzie. Dlatego prawo powinno dokładnie regulować przesłanki, tryb i skutki wykonania odstąpienia od umowy. Tematyka odstąpienia od umowy jest często poruszana w polskiej nauce, ale wydaje się że brak całościowej analizy odstąpienia od umowy jako środka ochrony wierzyciela. Tymczasem w zagranicznej nauce wiele miejsca poświęcono w ostatnich czasach takim badaniom. W Polsce niedostateczne wyeksponowanie ochronno-sankcyjnej natury odstąpienia od umowy prowadzi do sporów doktrynalnych, np. o prawo do odszkodowania po wykonaniu odstąpienia, o podstawę obowiązku zwrotu świadczeń czy o charakter umownych klauzul odstąpienia. Celem projektu jest rozwiązanie tych wątpliwości. Projekt zakłada, że sankcyjne odstąpienie od umowy ma pewien reżim prawny, który wynika z funkcji, jaką ta instytucja spełnia w obrocie. Zadaniem projektu jest przedstawienie tego reżimu w polskim prawie cywilnym. Dla lepszego zrozumienia sankcyjnego odstąpienia od umowy istotne będzie skorzystanie z argumentów prawnoporównawczych i historycznych. Wstępne badania dowodzą, że instytucja ta odgrywa istotną rolę w prawie zobowiązań wielu obcych systemów prawnych. Istnieje przy tym wiele rozbieżności terminologicznych i konstrukcyjnych, które należy wyjaśnić. W dobie europeizacji prawa prywatnego, wiedza i umiejętność korzystania z obcych systemów prawnych jest ważna tak w nauce prawa, jak i w praktyce jego stosowania. Wyniki badań prawnoporównawczych posłużą do prezentacji modeli sankcyjnego odstąpienia od umowy w europejskich systemach prawnych. Przyczyni się to do rozwoju polskiej cywilistyki w dziedzinie prawa odstąpienia od umowy i umożliwi krytyczne spojrzenie na kierunki rozwoju tej instytucji widoczne w procesie harmonizacji prawa cywilnego. Wyniki projektu mają też szansę okazać się przydatne w związku z projektowaną nową kodyfikacją prawa cywilnego w Polsce.
Nr konkursu: 2015/17/N/HS5/00478
Data rozpoczęcia: 2016-03-01
Data zakończenia: 2018-02-28
Wysokość finansowania: 65 095 PLN
